Nin si bièsses ku ça ! Sés’ lès Walons I
Dès Walons ! On-z-è troûve dins l’ monde ètîr : an France, an-Autriche, an Suwêde, ou Maroc, an Chine, an-Amèrique, ossi bin ou Canada kë dins l’ Wisconsin. I-z-î ont lêché leûs passêyes. Pou cmincer, nos-alans côzer ène miète du tchèrpètî Rennequin Sualem.
Lu tchèrpètî Rennequin SUALEM
Kî ç’ kë c’ èst ça ? Âhâ ! Vos në l’ conëchez nin parèt ? Portant ! C’ èstot in fâmeû mossieu, savez cë Rennequin Sualem la, i n’ avot nin oyu la tchance d’ aprinde a lîre, mais a pôrt ça, il avot la tièsse bin rimplîe.
Il è vnu ô monde lu 29 du djanvî 1645 à Djmèpe su Meûse. Apranti tout djon-ne, il è tchipoté in pö dins la mècanike, pîs il è fwêt cârîre come tchèrpètî. Il èstot vrêmint adrèt d’ sès mwins, Rennequin, tèlmint adrèt, k’ il è yeu tot djon.ne, lë grâde dë mwêsse tchèrpètî èt mècanicyin.
Dëvè lès ènées 1660 à 1668, Jean Gaspard-Ferdinand, Comte dë Marchin, rëbâtichot l’ tchèstê d’ Modâve, k’ avot sté dustrûs pa èn-inçandî. Lë Comte ôrot bin volu fwêre in bê parc avë dès bèles fontin.nes, dins la proprièté du tchestê, mês çu n’ èst nin avë l’ êwe du pwis’ k’ il ôrot polu sougner lès fontin nes.
In djoû kë l’ comte èstot tout sondjeû, la comtèsse lî dmande :
- K’ èst ç’ ki n’ va nin don m’ binamé ?
- Bin ! Djë m’ dëmande comint ç’ k’ on frot bin pou amon.ner l’ êwe cidlé ? Rëspond t-i al Comtesse (paskë c’ èstot pou lèye k’ i vlot fwère in parc avë dès fontin.nes).
-Bin ! I fôrot aler kèru l’ êwe al rivîre lôvô ! Dins l’ Houyoux ! K’ èle lî ruspond !
- Dijez l’ pou rîre vos ! Binamée Comtesse. Mês vos m’ dènez ène idée, on pompe bin l’ êwe fû dès galrîes dès fosses a houye, èt poucwè nin la cé du Houyoux ?
Lë londmwin, lë comte fwèt atèler l’ vwature èt lë vla vöye pou Lîdge, èyû ç’ k’ i gn-è dès houyîres - dë Modave c’ èst nin bin lon -. Lôvô, i conte së prodjèt a èn-injègneûr dël houyîre. Ç’ti ci, après awèr choûté l’ Comte, lî dit :
- Bin, mossieû l’ Comte, a pôrt mète in manèdje a tchfôs èt ène pompe, djë n’ wè nin ç’ k’ on pörot fwêre d’ öte…
A costé d’ zês, i gn-avot dès-ovrîs k’ avint choûté la rkète du Comte. Yink dë zês së rdrèsse, èt s’ adrèsse a l’ injègneûr èt lî dit :
- Djë n’ vë nin m’ mèler dë vös afwères, savez mossieu l’ injègneûr, mês mossieu l’ Comte dëvrot dmander a Rennequin Sualem, c’ è-st-èn-ome k’ è plin d’ idées, èt il èst dpus d’ in toûr dins s’ satch ! Ça m’ èton’rot k i n’ troûvrot nin in sistin.me pou ahèsser mossieu l’ Comte.
- Kî è-st-i, cë Rennequin, dëmande lë Comte a l’ injègneûr ?
- Djë n’ î avot nin sondjé a ç’t-ome la, rëspond t-i, c’ èst vrê k’ il èst capâbe dë rèaliser brâmint dès cayèts. C’ è-st-in djon.ne tchèrpètî du Djmèpe, mês il èst ostant mècanicyin k’ tchèrpètî, èt an plus’, c’ è-st-in spècialisse dins lès rûwes idrôlikes. Nos l’ houtchans co bin, cand i gn-è yôk ki n’ va nin al houyîre. C’ è-st-on-illètré, savez mossieu l’ Comte, mês fwârt adrèt èt fwârt injègneû. An-z-èralant, vos dvrîz rpasser pa Djmèpe, èt vos dmandrez Rennequin Sualem. Il èst counu come in mwês sou, dès deûs costés dël mére êwe.
-Arivés a Djmèpe, lë cocher dëschind d’ vwature, il houtche in gamin, èt lî dmande s’ i counu l’ tchèrpétî Rennequin.
- Ayi, don mossieu, volez v’ kë djë v’s-î mon.ne ?
- Âh, djë vë bin, rëspond l’ cocher, si vos n’ èstez nin trop arsouye.
- Âh bon ! Montez a costé d’ mi, èt moustrez m’ lë tchmin. Nos wèrans bin.
Vla l’ atèlée arivée amon Rennequin.
- Bondjoû Marîe, voste ome èst-i la ? Dmande lë gamin.
- Vos avez dël chance, po in cöp, rëspond Marie, i vint d’ rintrer vla in ptit momint. K’ èst ç’ kë v’ lî vlez, a m’n-ome ?
Lë cocher intèrvint :
- C’ èst po mossieu l’ Comte vêci, i vörot bin côser avë Mossieu Sualem Rennequin !
Èle houtche :
- Rèn’kin in ! Pîs in deuzin.me cöp : Rèn’kin in ! I n’ èst nin dès pës spitant savez m’n-ome.
- Ayi, ayi ! Dj’ arive, k’ ést ç’ k’ i gn-è co don Marie ?
- Rëmouwez-v’ in pö don, i gn-è in mossieu l’ Comte ki v’ ratind ou coron dël môjon. Mossieu l’ Comte ? Por mi ? I s’ è dandèjreûs trompé ! K’ èst ç’ k’ in Comte vörot fé avou mi ?
- Vo l’ la, k’ arive, savez mossieu, il èstot adjoké doû ç’ kë lë Rwè sét ’nn-aler tot seû à pîd.
-Escusez-m’ savèz mossieu ! Di-st-i Rennequin, tot an rëchourbant sès mwins su s’ pantalon.
Lë Comte dëschind dël vwatur èt s’avance,
- V’s-èstez bin mossieu Rennequin ?
- Dël tièsse ôs pîds, an tchôr èt an ochês, come vos l’ vèyèz !
- C’ èst bin li.
- Bin mossieu Rennequin, djë së bin binôje dë fwère vosse cnuchance. Nos vnant dël houyîre a Lîdje, c’ èst la k’ on nos è dit kë vos èstîz capâbe dë fwère monter l’ êwe du Houyoux a m’ tchèstê
d’ Modâve.
- Ohô capâbe ! I gn-a dès djins ki criyant fwârt, djë n’ së nin Jézus, savez mi ! Djë n’ fwèt pont d’ mirâke.
- Bon, di-st-i l’ gamin ! V’ n’ avez pus dandjî d’ mi ! Djë pë bin ‘nn-aler ?
- Ayî m’ fi, v’s èstez bin djinti. Tènez, vla ène pîce pou vosse pon ne, comint vos v’ loumez ?
- Më nom ! C’èst Djan, mèrci brâmint dès cöps ! Mossieû l’ Comte, c’ èst man ki va z-èsse binôje !
-Rëvnant a nös-afwères ; djë n’vos d’mande nin dë fwèrt dès mirâkes ! Mês dë fwère monter l’ èwe du Houyoux ou tchèstê !
- Djë n’ pou nin vous rësponde come ça sins vèy së place ! Savez mossieû l’ Comte.
- Djë m’ è dote bin ! Mês dijez-m’ cand ça v’s-arandje dë vnu ! Nos vinrans vos kwère, èt co vos ramon.ner après.
- Anut’ il èst in pö tôrd, mês dëmwin, si ça v’s-arandje, djë pu z-î aler.
- C’ èst d’ acwârd mossieû Rennequin, Nèstor sèrèt la dëmwin t’t-ô matin
Lë londmwin, cand Nèstor è-st-arivé a Djmèpe, Rennequin l’ ratindot së l’soû d’ l’ uch.
- Lë voyâdje s’ è bin passé ?
Nèstor èt Rennequin ont copiné, c’ èstot fwart important pou Rennequin, dë conuche comint s’ î prinde avë l’ Comte, comint i trêtot sès domèstikes.
V’ n’ avèz nin dandjî d’ avèr peûr, c’ è-st-èn-ome jusse èt bon, mês i n’ in.me nin d’ èsse roûlé. Si v’s-èstez onête avë li, vos n’ ôrez pont d’ problèmes.
- Ça tëme bin ! Mi non pus, djë n’ in.me nin dè m’ fé djonde bièsmint !
Vlà Rennequin sul tèrin, i cmince a s’ grèter lès tchfès ; c’ èst k’ i gn-è ène fâmeûse höteûr. I m’ va falë mwint’ djours pou mzèrer èt prinde lès nivôs pinse t-i. Djë pë constrûre ène machine pou pomper l’ êwe dë Houyoux, mês pou calculer l’ diamète dël roûwe, djë dot conuche lë pwèd d’ l’ êwe k’ èle va fé monter.
Vous vlez bin m’ moustrer la place û l’ êwe dot ariver d’mande Rennequin ou domèstike ki lî èstot aprusté, èt dj’ vörot ossi côzer avë mossieu l’ Comte.
Après awèr discuté in bon momint avë l’Comte ! A zê deûs, il ont dusgrochi brâmint l’ cayèt. Lë Comte alot fé vnu in jèyomète, pou mësèrer la höteûr intèr lë nivô dul rivîre èt l’ pwint lë pës höt du parc. Èt la longueûr dël tranchées k’ i fôrèt fwère pou pöser dès twiyôs ; èpës i fôrèt fé in rèsèvwâr a ô mwins 30 pîds pës höt kë l’ pwint höt du parc. La ossi, lë Comte dëvot vèy avë l’ ârchitèke èt l’ intrèprèneûr s’ i gn-avot moyin d’ adjancer ça al copète d’ ène tour dë tchèstê ; sinon i fôrot fwère ène toûr an bwès.
Tint kë v’s-ôrez l’ jèyomète, vos vörez bin si v’ plêt, lî fé traçer l’ canal pou dustoûrner lë Houyoux pace kë pou fé toûrner la machine, i fôrè ène chute d’ ô mwins ène dîjin.ne dë pîds.
- Nèstor pë vènu m’ rëkwêre cand v’s-ôrez l’ jèyomète ! Dj’ in.mrot bin côzer avë li !
Kékès sëmwin.nes après, Rennequin avot tous lès djondans èt lès pondans pou cmincer lès plans dël machine. Anfin, si on pë loumé ça in plan ! Pace kë Sualem avot tout ça dins sa tièsse, c’ èst k’ i ‘nn-è mètu dès-eûres pou èmagaziner tout ça dins s’ tièsse. A tél pwint, k’ i roviot d’ mougner. Marîe, sa fame, së fjot dë môvês sang, cand c’ èstot l’ eûre dël marinde. Èle houtchot pa deûs û trwâs cöps :
– Rènkin-in !!! Dj’ ê voudé la sope !
Rennequin rëspondot :
– Djë tûze Marîe, djë tûze!
Èle houtchot in deûzin me cöp !
Lèyez-m’ tûzer don Marie. In trwasin.me cöp. Alons don Swâlem (cand èle s’ènèrvot, èle dijot Swâlèm), vosse sope sèrèt tote frède. Âh foutez-m’ la pês avë vosse sope, cand djë tûze ! Djë tuze, èt cand djë tûze, djë n’ mougne nin.
Adon, Marîe k’ èstot bone come lë pwin, lî mètot la sope bin ô tchöd. Rennequin avot cand’ min.me in ptit calpin. Il î notot toute lès principâles mëzères, come lë diamète dël rûwe, lès longueûrs èt sècsions dès bwès pou la tchèrpante, la longueûr èt l’ diamète dë l’ ôbe dë molin, èt ossi toute la fèron’rîe ki va lî falë. S’ i n’ savot nin lîre ! Rennequin savot compter, èt pou tchèke pîce dël machine, i fjot in ptit dèssin avë lès dimancions èt ossi l’ nombe dë pîces.
Lë Comte è èbôtché ène èkipe dë tèrassiers, k’ ont dja adômé l’ creûs’mint dë canal. Ène èkipe dë bokions è tayé assez d’ tronces du tchin.nes ; deûs soyeûs d’ long ont èstampé in houle, adlé lë Houyoux. A mzëre kë lès bokions foutèt djus lès tchin.nes, lès roûlîs amon.nèt lès-ôbes èt lès stôrèt dins l’ Houyoux. I z-î dmeûr’ront dë trwâs sëmwin.nes a in mwès. Cand l’ tanin srè vöye, lès soyeûs pörons ataker.
Trwâs mwès après la comande, ène grande pârt dès bwès èstint soyés. L’ ôbe dë molin èstot dabörd achèvé, toutes lès antayes sont fwêtes ; lès botons sont bins adjustés, t’t-afêt èst prèt pou l’ marchô cècler lès dbouts. Lë tchèrpètî Rennequin, comince lès tènons èt lès-antayes pou la tchèrpante, c’ èst k’ i gn-è dja sacants. An min.me timps, ène èkipe dë maçons ont bâti lès fondâcions èt lès arassmints pou rcîr la machine. A tout momint, Rennequin vënot taper in cöp d’ oûy pou s’ achûrer kë c’ èstot fwêt a s’n-idée.
In cöp k’ tous lès bwès ont stés façonés èt numèrôtés, Rennequin è ccmincé avë kékes sossons, lë montadje dël tchérpante. Ça fwêt, il ont mètë an place, avë ène gade èt in sistème dë poulies, « l’ôbe dë molin ». Ça n’ è nin sté lë pës ôjî, pace kë c’ èst la pîce la pës pèsante. In cöp k’ l’ ôbe è sté an place, Rennequin s’ è mètë ou montadje dès rês. Hût dobes brès alint rëcîr lès tchames, èt pus adon, lès ôbes, t’t-afêt è sté tchfié, ca dins l’ êwe, on n’ së siève nin d’ boulon. Dins l’ êwe, lë fièr èt l’ tchin.ne në fjèt nin bon mènadje, a côze dë tanin. C’ èst pou ça, kë sovint pou les tchames èt lès-ôbes, on prind dël hèsse, ûdon bin, lë frîn.ne.
Lê Comte në mankot nin in djour dë vnu vèye l’ avancëmint dès travôs, il éstot to babloû d’ vèye lë montadje dël machine, c’ èstot ène prëmîre dins l’ payis.
Dëvant d’ instaler la pompe, Rennequin è volu fé ène saye, c’ èstot pou vèye si ça toûne rond, dijot-i. Il èstot binôje, lë tchèrpètî. La machine toûrnot come ène örlodje, pont d’ baloûr èt pont d’ vwaladje. I gn-avot k’ a monter la manivèle su l’ boton èt racwarder la bièle al pompe.
Il è falë in pö dpus d’ èn-an pou mète an accion l’ invancion da Rennequin Sualem. Pou la fin d’ l’ èsté 1668, lès travôs ou tchèstê èstint clös. Cand Rennequin è sté prèt’ avë sa machine, tous lès travôs djondants, come lë rèsèrvwar èt l’ amon.née d’ êwe al coupète d’ ène tour dë tchèstê èstint finis.
Lë djoûr dë l’ inôgurâcion, lë Comte avot organisé ène grande fièsse, avë bankèt, muzicyins èt brâmint dès-invitès, tote la noblèsse du payis èstot la, lès camarâdes dël famîyes èstint la ossi.
Lë Comte è fwêt in bê discoûrs. Il è rindu brâmint dès grâces a l’ atèrpèrneû èt ôs ovrîs ki ont pris pârt a cès grands travôs la. Mês il è principalmint fèlicité Rennequin Sualem pou s’n-invancion, « ène vrê mèrvèye » èst-i dit. « Il èst co djon.ne, mês il îrè lon ç’t-ome la », avot-i co dit.
C’ èst après cès travôs la, jusse an 1672, kë Rennequin Sualem è gangné l’ tite dë mwêsse tchèrpètî. Il avot 27 ans.
Avë lès-invitès, i gn-avot èn-abitouwé dë tchèstê : « lë Baron Arnold De Ville ». Èn-ome d’ afwêre Lîdjwès ki s’ è brâmint intèrèssé al machine. Il è min.me rëvnu par après, avë èn-injègnieûr ki në s’ è nin jin.né pou rdèssiner la machine avë lès mzères, ou dîzin.me dë peûce près. L’ injègnieûr së loumot : Jean Siane du Pont. I parès k’ on-z-è r’trovu dins lès-ârtchîves, lès plans dël machine dë Modâve, signés « Jean Siane du Pont ». Mês cès plans la, ôrint sté dèssinés après l’ invancion da Rennequin. Dë tote façon, 340 ans après, on n’ sét nin dîre si cès plans la sont dès fôs, û don bin, ont-i sté fwês avë l’ acward da Rennequin ? Alèz vèye la vos.
Mês on n’ è nin fini d’ côser du tchèrpètî Rennequin Sualem. Lès travôs d’ Modâve vont fé la rèclame pou nosse djon.ne tchèrpètî, èt Rennequin Sualem va dëvnu prëmî injègneûr dë Rwa.
Rennequin SUALEM prëmî injègneûr dë Rwa
An 1643, Louis XIV monte su l’ trône dël France. An 1661, c’ èst l’ dèbut du ringne pèrsonèl dë Louis XIV èt s’n-instalacion a Vèrsaille. « Lë Rwa solê », come i djèt lès Francès, va bin moustrer k’ il èst l’ grand mwêsse. On counu l’ apôte pou sès ècsplwas d’ guêre, kë s’ seûye, conte l’ Espagne, û don bin la Holande ! Il èstot toudi en guère, mês s’ i dëstrûjot bramint, i bâtichot brâmint ossi.
Bin assît së s’ trône, Louis va fwère brâmint du ramdam’, èt i va tot rtoûrner l’ palais d’ Versailles. Dins l’ grand courti, i va î mète dès fontin.nes èt dès djeûs d’ êwe ; mês i gn-è télemint, kë tous lès ruchês dès alantoûrs n’ arivront nin a rimpli tout ça. Louis va houtcher l’ minisse Colbert èt l’ ârchitèke Mansard èt i l’zî dit :
La Seine est à une lieue d’ici, au bas du coteau de Louveciennes. Faites lui escalader le coteau ; vous établirez là un réservoir et un aqueduc. Quant à la machine qui doit faire monter l’eau de la Seine, demandez-la aux savants de France.
Mansard è rëspondu :
Il è rgrèté lontimp ! Mansard, pou trovë in savant capâbe dë rèyaliser in tél prodjèt, è fwêt l’ toûr dë France èt d’ Navare. Âh sîè ! I gn-è oyu dès prodjèts, mês ki n’ ont jamwês sté rëtnus. Jusk’ ô djoûr èwû lë baron De Ville, k’ avot dès conuchances al cour dë France, è oyu côser dël zine dë Rwa dë fé monter l’ êwe dël Seine jusk’ a Versailles.
Lê baron De Ville rascontëre Colbert èt Mansart èt l’zî propöse ène machine dë min.me tipe kë la machine dë Modâve. Lès deûs omes ont fwêt lë dèplaçmint pou s’ rinde conte. C’ èst chûr du leû côp, k’ i ‘nn-ont ralé fwêre leû rapwart ou Rwa.
In mwès après, lë baron De Ville èstot houtché ou palais, avë li, l’ invanteû dël machine : lë lîdjwès Rennequin Sualem, ki n’ pètot nin in mot d’ francès. Mês môgré ça, il ont parvënu a achûrer lë Rwa kë leû machine frot monter l’ êwe a 500 pîds (162 mètes) pus wôt.
Achûré mês nin t’t-afwêt, lë Rwa è dit a Colbert :
Avant d’entreprendre un tel travail, il faut les mettre à l’essai, faites leur construire le moulin de Palfour pour alimenter les fontaines du château de St-Germain-en-Laye.
An 1678, la soce « Rennequin – Deville » avë l’ êde dë l’ injègneûr Jean-Siane du Pont, k’ è fwêt lès plans, su lès consêys dë Rennequin, ont rèyalisé sins problème, la machine dë Palfour. C’ èst avë tos lès contintmints dë Rwa, télmint contint, kë Colbert è oyë l’ acward dë Rwa pou tchwâzi lë prodjèt dès soçons « Rennequin-Deville », la machine dë Marly. Èle sèrè instalée intèr Bougival èt Port-Marly, së la rive gôtche dë la Seine.
Lès travôs ont cmincés an 1680. Èt cë n’ èstot nin in ptit travô savez. V’s-alèz v’s-è rinde conte. Mês pou cmincer, lès plans ont sté drèssés, toudi su lès consêys dë Rennequin, pa Jean Siane du Pont. Pîs pou achûrer la survèyance dès difèrants posses, Rennequin è ambôtché s’ frére, Paul Sualem èt s’ bê frére Gilles Lambotte. Cès deûs la avint dja d’ l’ ècspèriance, ca il avint travayé a Modâve avë Rennequin.
Cand Jean Siane du Pont è oyë drèssé lès plans, i lès è fwêt aprouvés pa Rennequin. Pwîs il è drèssé lès lisses avë l’ dètây dès matèriôs, lë nombe dë pîces du bwès, d’ fiêr èt d’ acî. Il è min.me fwêt l’ èstimâcion dès pris a tchèke posse.
Cand l’ baron De Ville è-st-arivè avë ça adlé Colbert, i ‘nn-è sté tout babloû. I n’ avot jamwês rin veû d’ si prècis !
– Je dois montrer cela à Sa Majesté, è-t-i dit a De Ville.
Lë Rwa è sté anchanté, èt il è dné l’ orde d’ adômer lès travôs së l’ champ. C’ èst Colbert k’ è atërpris lès travôs dë jènîe : lë bâradje èt lès-asîzes pou la machin’rîe.
Lès tchèrpètîs dë Djmèpe ont monté toute la machin’rîe an bwès. Après, il ont instalé lès prëmîres pompes pou fé monter l’ êwe dins l’ rèsèrvwar, ou prëmî dègré : höteûr 155 pîds (50 m.). La, il ont rmonté ène sèrîe d’ pompes aspirantes èt rfoulantes pou monter l’ êwe dins l’ rèsèrvwar ou deûzin.me dègré : höteûr 327 pîds (106 m.). La èt co, il ont rmonté ène sèrîe d’ pompes aspirantes èt rfoulantes pou monter l’ êwe dins ène akèduke, ki s’ troûve a 500 pîds (162 m.) du nivôs dël Seine. Totes cès pompes la èstint acsionées pa in sistème dë tringues èt d’ tchin.nes an acî. Ou dèbut, lès 250 pompes dèplacins 5000 m3 d’ êwe par djoûr.
La machine dë Marly è intré an acsion al fin 1685. Mês c’ èst finalmint an1687, kë t’t-afêt é sté tout fwêt. Èle èst toûrné djusk’ an 1817, cë ki fwêt 132 ans.
C’ è sté l’ prëmî apèl d’ ofres intèrnacional dë monde. Èt i pârètrot k’ tous lès matèriôs ont sté amon.nés dël rèjion d’ Lîdje.
Vola l’ dètay dès matèriôs k’ i gn-è falë pou constrûre toute çë machin’rîe la, ki compërdot 14 rûwes a ôbes d’ in diamète dë 37 pîds (12 mètes), avë in sistème dë bièles-manivèles ki fëjint accioner 250 pompes aspirantes èt rfoulantes, rëpôrtîes së trwâs nivôs.
I gn-è falë 100 000 tonnes dë bwès dë tchèrpante (a pö près 110 mètes cube),
17 000 tonnes dë fiêr,
800 tonnes d’acî,
800 tonnes dë plomb,
22 kilomètes dë tchin.nes d’antrin’mint,
Cand tous lès travôs ont sté fwêt ! Lë Rwa è volë visiter l’ instalâcion èt rascontrer lès constructeûrs. Èt cand il è veû l’ importance dë l’ instâlacion, i ‘nn-è tëmé tot babloû.
– Impressionnant ! Gigantesque ! Di-st-i l’ Rwa, vous êtes un génie Monsieur Rennequin, comment avez vous fait pour imaginer une machine d’une telle ampleur ?
Èt Rennequin dë rësponde bin pôjîrmint :
– Tot tûzant sîre ! Tot tûzant.
(*) Sources : Visite du château de Modave – Documentation reçue sur place
Maquette de la machine de Modave
Recherches sur Internet (Machine de Marly)
Traduction wallonne : Ernest BENOÎT (Mai 2009)
Mar 8 Fév - 15:32